कठोपनिषद् तृतीया वल्ली with पदच्छेद and विभक्ति-वचन ( From रथ कल्पना to क्षुरस्य धारा ) ॐ

कठोपनिषद् तृतीयाа वल्ली with पदच्छेद and विभक्ति-वचनа ( From रथ कल्पना to क्षुरस्य धारा ) ॐ

ऋतं पिबन्तौа सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे।

छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्नयो ये च त्रिणाचिकेताः ॥ 1

ऋतम् पिबन्तौа सु-कृतस्य लोके गुहाम् प्र-विष्टौ परमे पर-अर्धे।аааааа аааааааааааа ऋत(वि.)= ऋ+क्त

n2/1аа m1/2ааааа o- m6/1а m7/1аа f7/1а o-m1/2аа n7/1а p-n7/1аааааааааааааааааааааааа गुहा(स्त्री.)= गुह्+टाप्

छाया-तपौ аааब्रह्म-विदःа वदन्ति ааपञ्च-अग्नयः аये аааच аत्रि-णाचिकेताः ॥ ааааааа पिबन्तौ= पा+शतृ+औ

аद्व.p-n2/2аааа p-m1/3аа लट्III/3 аद्विगु p-m1/3а m1/3а Oаа द्विगु p-m1/3ааааааааааа ааааааааааа प्र-विष्टौ=प्र-विश्+क्त+औ

ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа छाया(स्त्री.)=छो+य+टाप्

यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत्परम् ।

अभयं तितीर्षतां पारं नाचिकेतं शकेमहि ॥ 2

а यः ааसेतुः аईजानानाम् अ-क्षरम् ब्रह्म यत् аपरम् ।

m1/1а m1/1аааааааа m6/3 ааааааo-n1/1ааа n1/1а n1/1а n1/1а

अ-भयम् तितीर्षताम् पारम् नाचिकेतम् शकेमहि ॥

а o-n1/1аааааааааа m6/3аааа m2/1ааааа n2/1ааааааа аलिङ् I/3

आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु ।аааааааааааааааааааа रथ कल्पना

बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनःप्रग्रहमेव च ॥ 3ааа - compare with 'Allegory of the Chariot'а in Platon's 'Phaedrus'

आत्मानम् रथिनम् विद्धि शरीरम् रथम् एव तु । аааааааааааа

аа m2/1аааа m2/1а लोट्II/1а n2/1а n2/1а Oа O

बुद्धिम् तु सारथिम् विद्धि मनस् प्र-ग्रहम् एव च् ॥ ааааааа ааааааааааа बुद्धिः(स्त्री.)=बुध्+क्तिन्

аf2/1аа Oаа m2/1а लोट्II/1а n2/1а o-n2/1аа Oа O

इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् ।

आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ॥ 4

इन्द्रियाणि हयान् आहुः विषयान् аतेषु аगो-चरान् । ааааааааааа इन्द्रियाणि(नपु.)=इन्द्र्+घ+इयаааа

аа n2/3аа m2/3а लट्III/3а m2/3а m7/3а p-m2/3 аааааааааааааааааа युक्त (भूतकालिक कर्मणि)=युज्+क्त

आत्मा-इन्द्रिय-मनस्-युक्तम् भोक्ता इति आहुः मनीषिणः ॥ аааааааааа भोक्तृ(वि.)=भुज्+तृच्

ааааааааааааааааа p-p-p-m2/1аа m1/1а Oа लट्III/3аа m1/3

यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सदा।аааааааааааааааааа

तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथेः॥ 5ааааааааааааааааааааааа

аа यः аतु аअ-वि-ज्ञानवान् भवति अ-युक्तेन मनसा सदा। аа ааааааааааааааа

m1/1а Oааа o-o-m1/1аааа लट्III/1а o-n3/1аа n3/1аа O аааааааааааааааааааааа

तस्य इन्द्रियाणि अ-वश्यानि दुष्ट-अश्वाःа इव सारथेः॥ ааааааааааааааа аज्ञान(पु.)ज्ञा+ल्युट्

m6/1ааа n1/3ааааа o-n1/3ааааа p - m1/3аа Oа m6/1

यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सदा।аааааааааааааааааааааа m = पु.аа = masculineаааааа O = अव्यय = particle

तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः॥ 6а fаа =а स्त्री. = feminineааааааааааааа o = उपसर्ग = prefix

а यः аतु वि-ज्ञानवान् भवति युक्तेन मनसा सदा। ааааааааааааааааааааааа n =а नपु. = neuterаааааааааааааааааааааааааааа p = प्रादिपदिकа

m1/1 Oаа o-m1/1аа लट्III/1а n3/1аа n3/1ааа O ааааааааааааааааааа लट् III 1 = present tense,а third person singular

तस्य इन्द्रियाणि वश्यानि सत्-अश्वाः इव सारथेः॥ааааааааааааа लोट् II 2 = imperative, second person dual

m6/1ааа n1/3аааааа n1/3ааа p - m1/3а Oаа m6/1 ааааааааааааааааааааа लिङ् I 3 = potentialа mood, first person plural а

यस्त्वविज्ञानवान्भवत्यमनस्कःसदाSशुचिः ।аааааааааааааааааааааааааааа 1/1 = nominative / singular

न स तत्पदमाप्नोति संसारं चाधिगच्छति ॥ 7ааааааааааааааа 2/2 = accusative / dual

а यः аतु अ-वि-ज्ञानवान् भवति अ-मनस्कः सदा अ-शुचिः । аааааааааааааааааааааааа 3 / 3 = instrumental / plural

m1/1 Oаааа o-o-m1/1аа लट्III/1а o-m1/1аааа Oаа o-m1/1ааааааааааааааааааа वि.= विशेषण

न ааसः ааतत् аपदम् आप्नोति सम्-सारम् च अधि-गच्छति ॥

Oа m1/1 n2/1а n2/1аа लट्III/1ааа o-m2/1аа Oааа o- लट्III/1 аааааааааааа संसार(पु.)=सम्+सृ+घञ्

यस्तु विज्ञानवान्भवति समनस्कः सदा शुचिः ।

स तु तत्पदमाप्नोति यस्मात्भूयो न जायते ॥ 8

а यः ааतु वि-ज्ञानवान् भवति स-मनस्कः सदा शुचिः ।

m1/1а Oаа o- m1/1аа लट्III/1а o- m1/1ааа Oаа m1/1аааааааааааа शुचि(वि.)=शुच्+कि

а सः аतु तत् पदम् आप्नोति यस्मात् भूयस् न аजायते ॥ а भूयस्(वि.)=बहु+ईयसुन्, इलोपः а

m1/1 O n2/1 n2/1аа लट्III/1ааа n5/1аааа Oааа Oаа लट्III/1कर्म.

विज्ञानसारथिर्यस्तु मनःप्रग्रहवान्नरः ।

सोSध्वनःपारमाप्नोति तद्विष्णोःपरं पदम् ॥ 9

वि-ज्ञान-सारथिः ааयः ааतु аमनस्-प्रग्रहवान् नरः ।а аааааааааааааа

त.पु. o-p-m1/1а m1/1 Oааааааа p-m1/1аааа m1/1

सः аअध्वनः पारम् आप्नोति तत् विष्णोः परम् पदम् ॥а अध्वन्(पु.)=अद्+क्वनिप्, दकरस्य धकारः

m1/1 m6/1а m2/1аа लट्III/1 n2/1аа m6/1а n2/1 n2/1 ааааааааааааааааааааа विष्णुः(पु.)=विश्+नुक्аа аа

इन्द्रियेभ्यःपरा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः ।ааааааааааааааа - compare with भ.गी. III 42,43

मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान् परः ॥ 10аааа

इन्द्रियेभ्यः पराः हि अर्थाः - अर्थेभ्यः च परम् मनस् । аааааааааа अर्थ(पु.)=ऋ+थन्

ааа n5/3аа m1/3а Oа m1/3 -аа m5/3аа Oа n1/1а n1/1ааааааааааааааа आत्मन्(पु.)=अत्+मनिण्

मनसः तु परा बुद्धिः - बुद्धेः आत्मा महान् परः॥ ааааааааааааааааа महत्(वि.)=मह्+अति

аn5/1а Oа f1/1а f1/1а -а f5/1аа m1/1а m1/1 m1/1ааааааааааааааааааа व्यक्त(भू.क्.कृ.)=वि+अञ्ज्+क्त

महतःपरमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषःपरः ।

पुरुषाद् न परं किञ्चित्सा काष्ठा सा परा गतिः॥ 11

महतः परम् अव्यक्तम् - अ-व्यक्तात् पुरुषः परः ।аааааааааааааааааа पुरुष(पु.)=पृ+क्वित्+कुषन्

m5/1аа n1/1аааа n1/1аа -ааа o-n1/1аа m1/1а m1/1 аааааааааааааааааа गतिः(स्त्री.)=गम्+क्तिन्

पुरुषात् न परम् किम्-चित् - аसा काष्ठा аसा аपरा аगतिः ॥

аm5/1а Oа n1/1аааа n1/1ааа -а f1/1а f1/1а f1/1а f1/1а f1/1

एष सर्वेषु भूतेषु गुढोSत्मा न प्रकाशते।аааааааааааа - compare with भ.गी. VI 29/30

द्र्श्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ॥ 12

аएषः аसर्वेषु भूतेषु ааगुढः आत्मा न प्र-काशते।

m1/1 m7/3а m7/3 m1/1а m1/1а Oа o-लट्III/1

аааааа द्र्श्यतेа तु अग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्म-दर्शिभिः ॥ ааааааааааа सूक्ष्म(पु.)=सुक्+मन्

लट्III/1कर्म. Oааа f3/1ааааа f3/1ааааа f3/1аа ब.व्रि.p-m3/3

यच्छेद्वाङ् मनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि।

ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि॥ 13

аयच्छेत् वाक् मनसिа प्राज्ञः - तत् аयच्छेत् аज्ञाने аआत्मनि। (मनसी = मनसि)

लिङ्III/1 f2/1аа n7/1а m1/1 - n2/1 लिङ्III/1а m7/1аа m7/1

ज्ञानम् आत्मनि महति नि-यच्छेत् - तत् यच्छेत् शान्ते आत्मनि॥

аm2/1аа m7/1аа m7/1аа o-लिङ्III/1а - n2/1 लिङ्III/1 m7/1а m7/1

उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत ।

क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति ॥ 14

उद्-तिष्टतаа जाग्रत аप्र-आप्य वरान् नि-बोधत । (प्र+आप्+णिच् )аааааааааааааа वर(वि.)=वृ+अप् कर्मणि

o- लोट्II/3а लोट्II/1аа o- Oаа m2/3а o- लोट्II/3 аааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааа धारा(स्त्री.)=धृ+णिच्+अच्+टाप्

क्षुरस्य धारा नि-शिता दुर-अति-अया - दुर्-गम् аपथस् तत् аकवयः वदन्ति ॥ ааааааа पथस् (नपु.)=पथ्+अनुस् (?)

m6/1аа f1/1а o- f1/1ааа o - o - f1/1а -а o- n2/1а n2/1а n2/1 m1/3а लट्III/3ааааа аа निशित(वि.)=नि+शो+क्त

अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाSरसं नित्यमगन्धवच्च यत् ।аааааааааааааааааааааа - compare with भ.गी. XII 3

अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तन्मृत्युमुखात्प्रमुच्यते ॥ 15

अ-शब्दम् अस्पर्शम् अरूपम् अ-व्ययम्а तथा अ-रसम् नित्यम् अ-गन्धवत् च यत् । ааааааааааа मृत्युः(पु.)=मृ+त्युक्

o- n2/1ааа o- n2/1а o-n2/1аа o-n2/1ааа Oаа o- n2/1аааа n2/1аааа o- n2/1аа Oа n2/1

अन्-आदि-अन्-अन्तम् महतः परम् ध्रुवम् नि-चाय्य तत् मृत्यु-मुखात् प्र-मुच्यते ॥

аа o -а pа - o -а n2/1аа m5/1а n2/1а n2/1ааа o - Oаа n1/1а त.पु. p-n5/1а o- लट्III/1

नाचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तं सनातनम् ।а ааааааааа

उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते ॥ 16 ааааааааааа आख्यानम्(नपु.)=आ+ख्या+ल्युट्

नाचिकेतम् उप-आ-ख्यानम्ааа मृत्यु-प्रोक्तम् सनातनम् । ааа उक्त्वा = वच् + क्त्वा

ааааа n2/1ааа o - o - n2/1ааааааааааа p- n2/1аааааа n2/1аааааааааааааааа श्रुत्वा = शृ + क्त्वा

उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्म-लोके महीयते ॥ аа ааааааааааа मेधाविन्(पु.)=मेध्+अञ्+टाप्+विनि

аOа ааааOааа O аm1/1а p- m7/1а लट्III/1аааааааа ааааааааааааааааааа ब्रह्मन्(नपु.)=बृह्+मनिन्

य इमं परमं गुह्यं श्रावयेद्ब्रह्मसंसदि।а аааааааа

प्रयतः श्राद्धकाले वा तदानन्त्याय कल्पते तदानन्त्याय कल्पत इति ॥ 17

аयः аааइमम् परमम् गुह्यम् श्रावयेत् ब्रह्म-संसदि।а аааааааааа ааааааааааааааааааааааа ааааааааааа गुह्यम्(नपु.)=गुह्+क्यप्

m1/1а m2/1а m2/1а m2/1а लिङ्III/1аа p- f7/1аа аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа संसद्(स्त्री.)= सम्+सद्+क्विप्

प्रयतः श्राद्ध-काले वा तत् आ-अन्-अन्त्याय कल्पते तत् आनन्त्याय कल्पते इति ॥ аааааааааа

m1/1аа p- m7/1а Oа n1/1а o- o-аа 4/1ааааа लट्III/1а n1/1ааа ?? 4/1аа लट्III/1аа O

इति कठकोपनिषदि प्रथमोSध्यायः समाप्तः ॥ 1 ॥аааааааааааааааааааааааааааааа उपनिषद्(स्त्री.)= उप+नि+सद्+क्विप्

इति काठक-उपनिषदि प्रथमः अध्यायः समाप्तः ॥ ааааааааааааааааааааааааааааааааааааа अध्याय(पु.)= अधि+इ+निच्+ल्युट्

аOаааааааа p -а f7/1ааааа m1/1аа m1/1аааа m1/1а аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа समाप्त(पु.)= सम्+ आप्+ क्त аааааааааааааааааа ааааааааааа

शाङ्करभाष्य for transition from मन्त्र 13 to 14 :

एवं पुरुष आत्मनि सर्वं प्रविलाप्य नामरूपकर्मत्रयं ааааа

एवम् पुरुषः आत्मनि सर्वम् प्र-वि-लाप्य नाम-रूप-कर्म-त्रयम्а यत् मिथ्य-अ-ज्ञान-वि-जृम्भितम्

аOаааааа m1/1ааааа m7/1ааа m2/1аа oа - oа - Oаааааа p -а pа -а pа - n2/1аа n2/1ааааа pа -а oа - pа -а oаа -а n2/1ааааааааа

क्रियाकारकफललक्षणं स्वात्मयाथात्म्यज्ञानेन मरीच्युदकरच्चुसर्पगगनमलानीव

क्रिया-कारक-फल-लक्षणम् स्व-आत्म-याथात्म्य-ज्ञानेन मरीचि-उदक-रच्चु-सर्प-गगन-मलानि इवа

ааа pааа -ааа pаа -аа pа -аа n2/1аааааа 0а -аа pааа -ааа pаа -аа n3/1аааааааааааа pаа -а pаа -а pаа -а pаа -аа pааа -а n1/3аааа O

मरीचिरच्चुगगनस्वरूपदर्शनेनैव स्वस्थः प्रशान्तात्मा कृतकृत्यो भवति यतोSतस्तद्दर्शनार्थम् -

मरीचि-रच्चु-गगन-स्व-रूप-दर्शनेन एव аस्व-स्थः प्र-शान्त-आत्मा कृत-कृत्यः भवति - यतः अतः तत् दर्शन-अर्थम् -

аааа pаа -аа pаа -аа pаа - oа - p -а n3/1ааааа Oаааа o - m1/1аа o - Pаа -а m1/1ааа P - m1/1аа लट्III/1а -аа Oаааа Oааа n2/1ааа pа - n2/1

Literature:ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа दर्शनम्(नपु.)=दृश्+ल्युट्

1. ' Katha Upanisad ' , Swami Sarvananda, Ramakrishna Mathаааааааааааааааааааааааааааааа कृत(वि.)=कृ+क्त

2. ' कठोपनिषद् ' Gitapress, Gorakhpur ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа कृत्य(वि.)=कृ+क्यप्+तुक्

3. ' कठकोपनिषद् ', Kailasasram, Muni-Ki-Reti ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа कारक(वि.)=कृ+ण्वुल्

4. ' Katha Upanisad ' , Swami Gambhirananda, Ramakrishna Math аааааааааааааааааааааа क्रिया(स्त्री.)=कृ+श+इयङ्

5. संस्कृत् हिन्दी कोश of वामन शिवराम आप्ते, मोतीलाल बनारसी पब्लिशर्स, दिल्लीааааааааааа मरीचि(पु.-स्र्ती.)=मृ+इचि

ps 1 / 0.8ааааааааааааааааааааа

m = पु.аа = masculine

fаа =а स्त्री. = feminine

n =а नपु. = neuter

O = अव्यय = particle

o = उपसर्ग = prefix

p = प्रादिपदिक = pradipadika

वि.= विशेषण

1/1 = nominative / singular

2/2 = accusative / dual

3 / 3 = instrumental / plural

लट् = present tense indicative

लोट् = imperative

लिङ् = potentialа

III 1 = third person singular

II 2 = second person dual

I 3 = first person plural

etc.а